(Tiu chi pagho uzas la surogatan
ho-kodon. Por vidi ghin kun supersignoj kliku tie chi)
(Esta página usa un alfabeto sin
los acentos propios del esperanto. Para ver el original, pincha aquí)
Trajto de multaj lingvoj, respegulanta la karakteron mem de la plimulto de la socioj,
estas la neegaleco che la gramatika traktado de la seksoj. Esperanto,
bedaurinde, malgrau sia plia reguleco kaj simpleco, ne estas escepto.
De antau iom da tempo pli kaj pli da personoj konscias pri tiu chi trajto
de la ghisnuna uzado de nia lingvo, kaj komencas uzi ghin evitante la plej
ghenajn erojn. Ankau mi. Do, permesu ke mi ekspliku tiun tendencon,
almenau kia ghin mi vidas el mia pure persona vidpunkto. Fakte, jam aliaj
verkis similajn tekstojn, sed mi esperas ke tiu chi pagho taugos kiel
resumo de iom modera vidpunkto, kiun oni povu montri specife al la multaj lernantoj kiuj
demandas pri tiu chi strangajho en la esperanta gramatiko.
Gheneralaj konsideroj
Unue, kelkajn konsiderojn pri la evoluo ke tiu uzo devas sekvi, kaj probable sekvos,
en la proksima estonto:
» La evoluo akompanas la socian postulon al sama au ekvivalenta rilato inter la
seksoj, kiu estas nehaltigebla (au almenau nehaltiginda). Ne temas nur pri
tempa kaprico, nek pri modo importita el Usono, ofte mokata en aliaj landoj sub la
etikedo "politika ghusteco". Estas vere ke tiu tendenco estas facile mokinda en siaj
plej ekstremaj trajtoj, sed mi opinias ke la mala tendenco, kiu cherpas forton el tiu
kelkfoja ridindeco, estas ankorau pli repushinda.
» Kelkafoje estas menciate ke la troa substreko de la vortaj kaj simbolaj ecoj superas
la faktajn subpremojn. Veras. Sed ni jam estas (ni shatu tion au ne) en socio
en kiu la vortoj, la lingvoj, la simboloj, alprenas gravecon multe pli grandan ol en la
agrokultura au industriaj socioj. Kaj ne ekzistas vojo retren. La parolo estas simbolo
de la sociaj trajtoj kaj ilin influas. Agado super la vortoj ne anstatauas la rektan
agadon super la kauzoj, sed ghin komplementas.
» La menciita evoluo ekzistas en chiuj lingvoj (pri kiuj mi havas informoj). En
malsamaj manieroj, depende de la trajtoj de la lingvo kaj la stato de la koncernaj socioj,
sed tute nature. Kun polemikoj, malsamaj rezultoj kaj diversaj rapidecoj. Kial Esperanto
estu aparta?
» La demando ne estas tiom afero lingva, t.e. ne temas pri la evidenta
hhaoseco de la nuna sistemo, kiom socia, de egalrajteco de la seksoj. Ke Esperanto ne
estas perfekta lingvo, ni jam scias kaj akceptas; ke ghi estu diskriminacia,
tion ni devus eviti.
» La modifoj en Esperanto devas okazi lau la sama maniero kiel ili okazas en la
ceteraj lingvoj. Tio estas, ni ne devas elpensi la sistemon denove, kvazau ni nun
kreus la lingvon; ne sencas ke ni pensu kial Zamenhof faris tion kaj ne alion,
au ke ni faru pli bonan Esperanton. Ne, Esperanto jam havas historion kaj tradicion,
jam estas viva lingvo. Same kiel en ekz. la hispana lingvo neniu kuraghas elpensi
novan pronomon, kial ni tion faru en Esperanto?
Sed mi priskribu nun miajn tendencojn. Kelkajn detalajn konsiderojn ni lasu por la
fino.
Rezulto
Gheneralaj principoj kiujn mi sekvas en mia uzado:
» La granda plimulto de substantivaj radikoj estas neutraj rilate sekson/genron.
Do, se la genro ne aparte gravas en la kunteksto, oni ne uzu sufikson, ech se
ghi estas konata.
Kontraue al la ghenerala uzo (kvankam en tiu aspekto
la evoluo ghenerala estas klara) oni ne uzu la sufikson -in- se ni ne deziras substreki
ke temas pri ino.
Ekzemple, "venis la profesorino de matematiko" signifas ke inter pluraj
profesoroj, venis ghuste tiu (au unu el tiuj, depende de la kunteksto) kiu estas
ina. Kaj se oni deziras substreki ke temas pri masklo, oni uzu la prefikson -ich-, jam
uzatan de multaj esperantistoj por tiu rolo. La uzado de -in- kaj -ich- estu simetria.
Kaj ne temas pri plia uzado de novaj balastaj sufiksoj; tute male, la fina rezulto estas ke
oni malpli uzu la sufikson -in- (kaj ankau -ich-).
» Che pronomoj, la uzado povas esti pli libera: se oni konas la sekson de la
koncernato, oni uzu la respondan li, shi au ghi. Sed oni
ne uzu la
pronomon li kiel anstatauilon por gheneralaj kazoj au nekonata genro.
En tiu kazo, ekzistas pluraj manieroj elturnighi, "shi au
li", "ghi", "tiu", "oni",
"ili", ktp, depende de la kunteksto, la eleganteco en la esprimo au la
klareco. Mi volonte uzas por tio la gheneralan "ghi"; multaj pensas ke tiu
pronomo nur taugas por ajhoj au bestoj, au ke ghi estas
iom distanca, sed la uzado de Zamenhof ne pravigas tion: li uzis ghin por sin referi al
infanoj, en karesaj kuntekstoj (legu "Marta"). Mi ne uzas la proponitan pronomon
"ri" (vidu la manifeston
pledantan por tiu uzo), pro tio ke mi konas neniun kazon de nacia lingvo en kiu oni
elpensis tute novan pronomon, kaj Esperanto ne devus sekvi tiun solvon, chefe
char jam ekzistas sufichaj rimedoj.
» La prefikso ge- substrekas simple ke temas pri ambau seksoj, chu
pare,
chu plurope.
Specialaj kazoj
» Kelkaj radikoj plu restos neneutraj rilate sekson, ekzemple: damo, masklo,
soprano, tenoro, ktp. Tiel estu, ili ne modifas la gheneralan regulon.
» Specialan konsideron meritas la familiaj nomoj. Che kelkaj la sekso/genro ja
gravas, ech gravegas, sed ghi ne estas esenca kaj nepreterlasebla, kaj do
ghi povas sekvi la saman sistemon. Do, oni povas paroli pri "filo" (ghenerale),
"filicho/filino" (substreke) kaj same pri "onklo", "nepo", ktp; eble oni uzos pli ofte la
sufiksojn ol che aliaj radikoj, sed la sistemo povas resti sama.
Tamen, por aliaj vortparoj la sekso (en ambau sencoj de la vorto) estas vere
esenca, kaj oni devas fari specialajn konsiderojn:
» Che "patro", mi preferas uzi la sistemon karesan; tio estas, mi emas uzi nek la
vorton "patro", nek "patricho", nek "patrino", sed
"pachjo" kaj "panjo"; por
ghenerala uzado mi kutime pluraligas la vorton kaj la esprimon, al "patroj" au
"gepatroj". Aliajn vortojn kiel "generinto" au
"gepatro" (singulare) mi ne uzas au mi pretus uzi nur por
burokrata lingvajho. Pri tiu chi radiko, mi audis au legis la
konsideron ke temas pri tre stabilaj vortoj, kiuj ne permesus novajhojn; mi tamen
deziras komenti ke tio ne tiel estas en mia persona sperto: fakte, la uzado en la hispana
lingvo shanghighis che mi tre konsiderinde: mia pachjo alnomis
sian, "padre"; mi mian, "papa"; kaj miaj gefiloj min, "papá". Se mi aldonas la uzadon de
mia bofamilio, tio aldonus du pliajn manierojn, se ne paroli pri la familio loghanta en
Latinameriko. Kaj same pri panjo. Do, ghi estas ghuste la plej evoluanta
vortuzado kiun mi konas en la hispana lingvo. Krome, la uzado de la karesaj formoj sekvas gheneralan
evoluon kiun mi observas almenau en Hispanio.
» Che "edzo" kaj "fiancho", mi koncedas ke ja povas ekzisti tuberoj en la
unua alkutimigho al nova vortuzo, sed eble pli pro stetikaj kialoj: tie chi
-in-
estas preskau nepra por eviti strangajhojn, kaj -ich- ne bone sonas pro
la antaue lokitaj konsonantoj. Tamen, tiuj chi estas lau mi malpli gravaj
problemoj, kompare kun la lingvouzo de la radikoj mem pro la
shanghighanta socia kutimo, almenau en la okcidentaj socioj. En tiu
chi kazo, malpli gravas la formala karaktero de la vortoj, kompare kun la neceso
enkonduki pli ampleksajn stabilajn nociojn, kiuj celas la korinklinon kaj la aman rilaton,
ech che samseksemuloj. Mi tie proponas nenion novan, eble nur la
iompostioman forigon de la radikoj mem, kaj nur konstatas la
uzon de "vivkunulo", "koramiko" au la sprita propono de Camacho "umiko". Dum la
uzo stabilighas, ni almenau forgesu pri vortoj kiel "edzinighi"
(edzighi au geedzighi sufichas, nupti estas plejofte oportuna),
eksgeedzighi (divorci estas sufiche disvastigita).
» La vorto "viro" chesu marki la masklan genron, kiel malo de "virino".
Ghi tamen plu povas esti uzata kiel opono al besto au al infano; do, kiel sinonimo de
homo au de plenkreskulo, depende de la kunteksto.
» Ni forgesu la uzon de la sufikso -in- che propraj nomoj. La nomoj de inoj
povas havi iun ajn finajhon, depende de la grado de esperantigho de la vorto;
kaj che plena esperantigo oni uzu la finajhon -a, kiel Zamenhof mem faris en la
lastaj tempoj.
Aliaj konsideroj
La procezo de adapto estos chiuokaze poioma. Ne antauvideblas dume
shanghoj tre rapidaj, sed oni jam vidas la evoluvojon. Tial, dum iom da tempo,
hezitoj kaj miksoj de ambau sistemoj estos neeviteblaj. Probable en chiuj
kazoj la kunteksto markos la evidentan signifon.
Ni memoru ke jam en la unuaj tempoj de Esperanto okazis similan, kvankam malpli
ampleksan, transiron, che la paso de la elemento -vir- por masklaj bestoj, el sufikso
al prefikso. Do, ni jam transiris el kaproviro al virkapro; nova transiro al
kapricho ne
estos stranga (parenteze, kiam mi legas la vorton virkapro, mi ne povas ne pensi pri la dio
Pajno).
Apenau okazos drastaj modifoj che vortoj; la jhus menciata
kapricho estas preskau la ununura kazo, en kiu oni alvenos al jam ekzistanta
vorto; sed char ghi nuntempe nur uzighas en muzika kunteksto, la risko
de miskompreno estos minimuma.
Mi vidas la evoluon en tiu kampo, tre simila al tiu kiu okazis rilate la uzon
de -i- por landonomoj, anstatau au apud -uj-. Ghi
estis konsiderita siatempe kiel kontraufundamenta, kaj malrekomendata de la
Akademio, sed finfine oni konstatis ke ghi estas pli oportuna, ghuste
pro la evoluo mem de la socio.
La evoluo povas konduki al novaj eblecoj de esprimado, kaj aliaj vortoj povas preni
novajn signifojn. Mi nun pensas pri la kutima uzo de "Li" por paroli pri Dio, pri kio mi mem
apenau havas preferojn. Ankau eblas antauvidi modifojn en la uzado
de la sufikso -ul-, kiu povas maloftighi (fakte, tiu tendenco ekzistis ekz. che
Lanti), au che la memstara vorto ulo, kiu eble modifos nuancojn. Au oni
povas antauvidi la aperon de vorto kiel puticho, au simila.
Sed pri chio chi mi
mem ne kuraghas fari prognozojn. Pri tio decidu vi mem.
Kontraue al la ghenerala uzo (kvankam en tiu aspekto
la evoluo ghenerala estas klara) oni ne uzu la sufikson -in- se ni ne deziras substreki
ke temas pri ino.
Ekzemple, "venis la profesorino de matematiko" signifas ke inter pluraj
profesoroj, venis ghuste tiu (au unu el tiuj, depende de la kunteksto) kiu estas
ina. Kaj se oni deziras substreki ke temas pri masklo, oni uzu la prefikson -ich-, jam
uzatan de multaj esperantistoj por tiu rolo. La uzado de -in- kaj -ich- estu simetria.
Kaj ne temas pri plia uzado de novaj balastaj sufiksoj; tute male, la fina rezulto estas ke
oni malpli uzu la sufikson -in- (kaj ankau -ich-).