TED, la kontraŭ-scienco

Mi jam verkis plurfoje ĉi tie pri TED, kaj ĝenerale pozitive. Se vi ne legis aŭ ne memoras, temas pri formo de konferencoj, organizitaj en Usono, kiuj traktas tre diversajn temojn, kutime en la avangardo de la scio kaj la evoluado de la socio, sub la slogano «ideoj meritantaj diskonigon». Kvankam la originala formato estas esprimata ĉiam en la angla, la organizantoj faris konsiderindan penadon por promocii la tradukadon de enhavo, kaj mi mem kunlaboris en la tradukado de kelkaj el ili al Esperanto. Ili kreis markon tiel potencan, ke oni eĉ povis ĝin disetendi per la t.n. TEDx-eventoj, prizorgataj de eksteraj organizataj laŭ la sama modelo, kaj pri kiuj mi ankaŭ parolis en ĉi tiu blogo, pro la partopreno de David de Ugarte en TEDxMadrid per prelego tute elparolita en la internacia lingvo.

Nu, mi tamen neniam estis pelita de tia enorma entuziasmo, kiun oni ofte konstatas ĉirkaŭ tiuj konferencoj. Mi eĉ trovis teĥnologiajn guruojn proponantajn la enkondukon de tiaj prelegoj sisteme kaj devige en la tuta eduka sistemo. Mi konsideris ĝin interesa ilo, sed iom tro inklinita al la nefirmigitaj novaĵoj kaj al la simpligado laŭ modelo de, ni diru, kalifornia socio.

Sed post aŭskultado de serio da tiaj TED-prelegoj pri edukado, mi alvenis al iom pli preciza karakterizado de tiuj konferencoj: TED estas la kontraŭ-scienco, aŭ eble pli ekzakte, la antaŭ-scienco.

Ne temas pri pseŭdoscienco, t.e. la procedo akiri falsajn rezultojn per supozeble sciencaj metodoj. Ne, ĉi tie la konkludoj povas fakte esti validaj, sed la maniero de prezento kaj komunikado iras kontraŭ tio, kion niaj plejaĝuloj lernis por fari el scienco la plej potenca ilo por konakiro.

Specife, antaŭ la plifortiĝo de la scienca metodo, scio estas transdonita tra la prestiĝo de saĝuloj, kiuj per potencaj retorikaj argumentoj kapablis montri la veron sendiskute. Ne ekzistis tiam kontroleblaj referencoj, ne okazis aŭ restis senutila la ripetado de la sperto aŭ la eksperimento (se tio entute ekzistis). Scienco tamen laŭgrade fariĝis pli kolektiva, perdis gravecon la opinio de la guruo, kaj iĝis pli kaj pli necesa la preciza priskribo de la eksperimento, ebligante tiel la kontroladon kaj ripetadon.

Mi kompreneble konscias kiom malproksime tro ofte troviĝas la efektiva praktiko disde tiu simpla kaj idilia priskribo kiun mi proponis. Kvankam mia okupo estas nuntempe for de la esplorado, mi scias ke ne malofte ekzistas trompoj kaj memtrompoj en la eksperimentado aŭ la interpretado de rezultoj, kaj kiom pezas tradicio kaj konformemo. Lastatempe mi legis multajn diskutojn pri aktualaj problemoj de scienco, precipe tiuj ligitaj al la malemo al kontrolado aŭ la neraportado de negativaj rezultoj, al kiuj la lasta ĉefpaĝo de The Economist montras bonan rigardon, kaj pri kiuj oni proponis diversajn eblajn solvojn (1, 2). Sed almenaŭ la bazajn principojn de la scienca metodo oni rigardas plu kiel idealojn.

En kontrasto, ĉe TED, la emfazo troviĝas en tiaj procedoj el kiuj la scienco devus savi nin. La potenco kaj karismo de la preleganto, iliaj retoriko kaj prezento, estas ĝuste tio, kio kreas memorindan TED-prelegon. Ne eblas replikado. Ne eblas kontrolo. Ne mirigas ke la eksplikoj estas ofte troigitaj, kun saltoj en la konkludoj, ju pli spektaklecaj des pli bone.

Nu, por iom konkretigi, mi volas iom rapide komenti la plej frapan el tiuj prelegoj kiuj, kiel mi diris komence, vekis mian atenton kaj spronis min redakti tiun ĉi tekston. Kaj la fajrero venis el asertoj pri lernado de lingvoj kiuj certe fariĝos nekredeblaj al iu ajn esperantisto, eĉ se ili ne tiel evidentas por la anglalingvanoj kutime aŭskultantaj la programon.

En tiu serio pri edukado la plej granda pezo centriĝis en prelego de hindidevena teĥnologo nomata Sugata Mitra, kiu prezentas siajn ideojn pri spontana lernado, danke al kiuj li gajnis la premion kreitan de TED kaj dotitan per 1 miliono da usonaj dolaroj, por novigaj projektoj. Vi povas spekti liajn ideojn en video ĵus esperantigita.

Sugata Mitra prezentas eksperimenton Hole in the Wall, kiu iĝis tre fama en la reto, per kiu li lasis komputilojn je la atingo de infanoj en hindiaj antaŭurboj, sen ajna klarigo, por ke ili povu ilin manipuli sen esti instruataj. Nu, laŭ lia aserto, la infanoj ne nur lernis utiligi la komputilojn, sed eĉ sukcesis lerni la anglan por fariĝi kapablaj ilin programi.

En tiu momento, aŭskultante la guruon, ĉe mi sonis ĉiuj alarmoj, kvankam ŝajnas ke ĉe la aŭskultantaro tio ne okazis. Lerni la anglan solaj?. Post nur malmultaj monatoj? Ĉu li ŝercas? Ne nur tio, li poste komentis ke infanoj en alia klaso instruis al si mem la anglan por memlerni la sekretojn de la DNA-replikado. Nu, mi ne estas fakulo pri la temo, sed, kiel diris David Hume kaj popularigis Carl Sagan: «Eksterordinaraj asertoj postulas eksterordinaran evidentecon.» Kaj mi poste trovis ke mi ne estas sola: iuj spertuloj kritikis la eksperimentojn kaj teoriojn de Mitra, kaj kvankam mi ne povas decidi kiu pravas, formato kiel TED ne permesas tiajn interagojn por serĉi veron laŭ pli scienca metodo. En TED la aŭskultantoj estas ofte portataj de la retoriko, kaj la kritika sento kvazaŭ malaperas.

Ĉi tiu kazo devus sufiĉi por ilustri la problemojn de TED, sed permesu alian ekzemplon de la sama interparolado, ligitan ankaŭ al mia intereso pri la nacioj kaj lingvoj: verkisto defendas la kapablojn de la infano por lerni jam en la panja ventro. Ŝi eĉ asertas ke jam de tiam oni transdonas iujn el la trajtoj kiuj konsistigas la nacian lingvon. Mi bedaŭras, sed, eĉ ne estante sperto, tio ŝajnas al mi tute troigita. Ne nur ĉar mi estas sennaciisma kaj ne kredas je la nacioj. Mi suspektas ke en la eksperimentoj povas ludi memtrompado, trajto tute normala en la homa karaktero, sed kiun la scienca metodo klopodas eviti per strikta kontrolado (kaj permesu ke tion mi montru ĝuste… per TED-prelego). Tion mi diras ĉar mi mem trompiĝis dum la prelego: en unu el la ekzemploj kiujn oni aŭdas en la diskuto, dum kiu oni montras ke la infanoj ploras malsame depende de la lingvo de la patrino, mi trovis ke ja ŝajnis ke la franca infano «ploris en la franca»… ĝis kiam mi rimarkis ke mi miskomprenis, kaj fakte temis pri la germanuleto. Nu, tio ja estas anekdoto, sed ĝi montras la facilecon por iluziiĝo kaj la neceson pri kontroloj, kiujn oni eble ja konsideris en la originala esploro, sed kiuj en TED-prezento malaperas sub tunoj de emocia retoriko.

Oni povus argumenti ke tiuj kritikoj estas same aplikeblaj al ajna kazo en scienca komunikado. Mi koncedas: mi skribis en alia okazo, ke la termino populara scienco estas certasence oksimoro, simile al ekologia konsumado aŭ al militara justico, kaj same necesa. Mi ne postulas ke dokumenta filmo plenigu la ekranon per piedpaĝaj notoj. Sed la problemo estas ke la TED-formato puŝas la personecon super la enhavo. Kiel klare montriĝas per la intervjuo de la granda fizikisto Murray Gell-Mann parolante pri lingvoj (kaj tiun ekzemplon mi elektas parte pro memkritiko, ĉar mi kunlaboris en la Esperanto-traduko… kaj ĉar tiu priskribo aplikas ankaŭ al mi mem)

Mi daŭre aŭskultos TED-prelegojn. Oni ja prezentas foje interesajn ideojn, sed ne provu konvinki min ke ili estas io pli ol interesa spektaklo, al kiu devas esti aplikata tre alta dozo de skeptikismo. Ĝi ne estas scienco, eĉ kiam oni pritraktas sciencajn temojn. Tiu ja estas «ideo meritanta disvastigon».